Artykuły
Środowisko, w którym żyjemy: Porosty a czystość powietrza
Autor: KAROL KOZIAROWSKI.
Publikacja: Środa, 3 - Lipiec 2013r. , godz.: 12:06
Dzięki porostom w prosty sposób możemy się dowiedzieć jak bardzo zanieczyszczone jest powietrze, którym oddychamy.
Porosty - organizmy " 2 w 1"
Na świecie żyje około 15 tys. gatunków porostów, w Polsce - około 1,6 tys. Są one bardzo interesującą grupą organizmów. Powstały na drodze symbiozy, czyli ścisłego współżycia, dwóch różnych organizmów: cudzożywnego grzyba i samożywnego glonu. Grzybami w plesze porostów są głównie workowce (Ascobionta) - około 95 proc., rzadziej podstawczaki (Basidiobionta) - około 5 proc. Glonami natomiast są jednokomórkowe zielenice (Chlorophyta), lub rzadziej sinice (Cyjanobacteria). Porosty są plechowate, ponieważ ich ciało nie jest zróżnicowane na tkanki i narządy. W systematyce botanicznej zaliczane są do podkrólestwa grzybów (Mycobionta).
Glon w organizmie porostu dostarcza mu związków organicznych wytworzonych w procesie fotosyntezy, grzyb zaś dostarcza wody i przytwierdza porost do podłoża. Takie ścisłe współżycie nazywa się mutualizmem. Większość porostów posiada plechy złożone z dobrze wyodrębnionych warstw:
a. kory górnej - zbudowanej tylko z gęsto splecionych strzępek grzyba,
b. warstwy gonidialnej- złożonej z komórek glonu i strzępek grzyba,
c. warstwy rdzennej -zbudowanej z luźno ułożonych strzępek grzyba,
d. kory dolnej z chwytnikami zbudowanej z gęsto splecionych strzępek grzyba.
Są też liczne porosty, w których ciele powyższe warstwy nie są wyraźnie wyodrębnione.
Rodzaje plech porostów - plechy tych organizmów zadziwiają różnorodnością form: mogą być skorupiaste, łuseczkowate, listkowate, krzaczkowate i wielopostaciowe.
Gdzie żyją porosty?
Charakterystyczną cechą porostów jest ich pionierskość, czyli zdolność do zasiedlania skrajnych dla organizmów podłoży i siedlisk. Zasiedlają one tak skrajne i niekorzystne podłoża jak: nagie skały, duże głazy i kamienie, piaszczyste gleby, drewniane płoty, mury, dachy różnych budynków i - bardzo chętnie - korę drzew, szczególnie liściastych. Na korze drzew liściastych porosty występują często, gdyż ma ona odczyn obojętny, lub lekko zasadowy i jest bogata w związki azotowe i różne pierwiastki. Korę drzew iglastych akceptuje niewiele porostów, ponieważ ma ona odczyn kwaśny, małą pojemność wodną i jest uboga w pierwiastki potrzebne do życia.
Porosty wytwarzają tzw. kwasy porostowe, które rozpuszczają najtwardsze nawet podłoże, a w wytworzone w ten sposób kanaliki wnikają chwytniki plechy.
Ze względu na rodzaj podłoża, na którym żyją porosty dzielimy je na: naskalne, nadrzewne, naziemne. Długość życia porostów jest różna. Waha się w granicach od kilkunastu do kilkudziesięciu lat. Za najbardziej długowieczne uważa się porosty naskalne.
Wrażliwość porostów na czynniki środowiska
Swoistą cechą porostów jest ich duża wrażliwość na wszelkiego rodzaju zmiany warunków siedliskowych, w tym szczególnie wynikających z działalności człowieka. Wynika ona z braku tkanki okrywającej, niskiej zawartości chlorofilu na jednostkę suchej masy i pobieranie wody bezpośrednio z powietrza wraz ze wszystkimi jego zanieczyszczeniami. Warstwa korowa łatwo przepuszcza do wnętrza plechy różne zanieczyszczenia powietrza, w tym najbardziej niebezpieczny dwutlenek siarki (SO2), tlenki azotu i inne szkodliwe gazy. Chlorofil zawarty w komórkach glonów pod wpływem SO2 łatwo przechodzi w tzw. feofitynę. Powoduje ona zamieranie komórek glonów i zarazem całego porostu. Dlatego też porosty wykorzystywane są jako biowskaźniki (bioindykatory) stanu czystości powietrza.
Mapy lichenologiczne - porostowe
Na podstawie składu gatunkowego porostów, stopnia pokrycia podłoża i ich rozprzestrzenienia wykreślane są mapy lichenologiczne z zaznaczeniem odpowiednich stref.
Strefa I - normalnej wegetacji - występują i mają się dobrze porosty krzaczkowate, listkowate i skorupiaste.
Strefa II - strefa walki - nie występują porosty krzaczkowate, a listkowate zajmują małe powierzchnie podłoża. Normalnie rozwijają się porosty skorupiaste.
Strefa III - bezporostowa - brak jest porostów krzaczkowatych i listkowatych oraz większości skorupiastych. Strefa ta nosi też nazwę "Pustyni porostowej".
Do Strefy III należy ścisłe centrum Prudnika, mniej więcej do granic parku miejskiego, cmentarza, ul. Szpitalnej, Kwiatowej, cały teren byłego "Frotexu", ul. Chrobrego, Armii Krajowej i Traugutta. Pozostałe obszary miasta można zakwalifikować do Strefy II. Nie występuje zupełnie Strefa I.
Pierwsze porosty pojawiają się na młodych drzewach przy ul. Szpitalnej. Są to niewielkie skupiska porostów listkowatych z rodzaju obrost. Następne stanowiska porostów skorupiastych oraz listkowatych znalazłem na starszych wiązach w zaroślach nadrzecznych za Zespołem Szkół Rolniczych. Są one również drobne i pokrywają tylko znikomą część pni. Niewielkie stanowiska drobnych porostów listkowatych znalazłem też na starych topolach rosnących na skwerze przed dworcem kolejowym, potem na młodych lipach na ul. Lipowej. Większe nieco skupiska porostów żyją na okazałych jesionach przy ul. Słowiańskiej. Są to również drobne porosty listkowate z rodzajów: Tarczownica, Obrost i Jaskrowiec. Podobne porosty występują także na młodszych i starszych lipach, jarząbach i morwach rosnących naprzeciw "Małpiego Gaju" i kompleksu ogrodów działkowych, ale i w tym wypadku pokrywają one tylko niewielką powierzchnię pni. Występowanie porostów na tym fragmencie ul. Dąbrowskiego jest sporym ewenementem, ponieważ panuje tu dosyć duży ruch samochodów osobowych i ciężarówek wożących kamienie z Dębowca. Są to jednak porosty najbardziej wytrzymałe na zanieczyszczenia powietrza. Bardzo dobrze natomiast rozwija się i czuje na pniach drzew, szczególnie od strony północnej, jednokomórkowy glon, tworzący rozległe kolonie - pierwotek. Pokrywa on nawet ponad połowę powierzchni kory pni. Żyje na drzewach młodych i starszych, rosnących pojedynczo i w zespołach, np. w parku. Glon ten jest odporny na zanieczyszczenia powietrza, w tym dwutlenek siarki, a jego powszechna obecność w naszym mieście wskazuje na stosunkowo znaczne zanieczyszczenie powietrza.
Skale porostowe - lichenologiczne
Tworzone są także tzw. skale porostowe bazujące na obecności lub braku odpowiednich gatunków porostów na korze drzew liściastych. Skala porostowa obrazuje reakcje porostów na zanieczyszczenia powietrza, głównie dwutlenkiem siarki - SO2 i tlenkami azotu. Największą wrażliwością na te związki charakteryzują się porosty krzaczkowate, i to one najszybciej zamierają, potem porosty listkowate. Najbardziej odporne są porosty skorupiaste. Znaną skalą porostową jest skala stworzona przez Hawksworth’a i Rose’a. Skalę tę dostosował do warunków polskich Kiszka oraz Brylińska ze współpracownikami (1990, 1992) i Fałtynowicz (1995). Powstała w ten sposób praca "Wykorzystanie porostów do oceny zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego na danym terenie". Skalę wykorzystuje się w ten sposób, że na drzewach liściastych danego terenu należy odszukać porosty przedstawione na fotografiach, zwracając uwagę na ich kształt i barwę. Po dokonaniu identyfikacji odczytujemy przy odpowiedniej parze zdjęć wartości stężeń SO2 wyrażone w µg\m3 powietrza.
Skala wyróżnia 7 stref stężeń SO2
Strefa 1 - zupełny brak porostów, obficie występują glony "pustynia porostowa". Stężenie SO2 ponad 170 µg\m3 powietrza. U nas to ścisłe centrum miasta według mapy lichenologicznej.
Strefa 2 - porosty: misecznica, obrost wzniesiony - najodporniejsze porosty skorupiaste. Obszary zadrzewione w miastach i ośrodkach przemysłowych. Stężenie SO2 100 - 170 µg/m3 powietrza. U nas to obrzeża centrum, park, cmentarz.
Strefa 3 - porosty: pustułka, złotorost ścienny. Mogą rosnąć porosty listkowate (niektóre). Stężenie SO2 -70 -100- µg/m3 powietrza. Obszary zadrzewione na obrzeżach miast. U nas część miasta na południe od parku i na północ od ul. Kolejowej.
Strefa 4 - porosty: mąkla tarniowa i obrost gwiazdkowaty, są to porosty listkowate. Mogą też pojawiać się gatunki krzaczkowate. Stężenie SO2 - 50 - 70 µg/m3 powietrza. Obszary leśne w pobliżu miast i ośrodków przemysłowych. U nas zarośla nadrzeczne za Zespołem Szkół Rolniczych i teren byłego poligonu.
Strefa 5 - porosty listkowate - Mąklik otrębiasty i Żółtlica chropowata. Spotyka się też porosty krzaczkowate. Stężenie SO2 - 40 - 50 µg/m3 powietrza. Duże obszary leśne.
Strefa 6 - pnie i gałęzie drzew pokryte są obficie porostami skorupiastymi, listkowatymi i krzaczkowatymi. Stężenie SO2- 30 - 40-µg\m3 powietrza. Rozległe, naturalne kompleksy leśne.
Strefa 7 - bogata flora porostów na pniach i gałęziach drzew. Nieliczne obszary prawnie chronione.
Z omówienia skali porostowej wynika, że Prudnik mieści się w strefie 1 (ścisłe centrum) 2 i 3 skali. Dopiero w 4 strefie mieści się Las Prudnicki. Nie mamy więc zbyt czystego powietrza. Wynika to, moim zdaniem, z nasilonego ruchu samochodowego, rozrostu osiedli domów jednorodzinnych, w których spala się duże ilości nie tylko drewna, węgla czy koksu, dużej liczby kuchni i pieców węglowych w starym budownictwie komunalnym. Wnioski są stosunkowo proste. Trzeba systematycznie podłączać do miejskiej ciepłowni coraz to nowe obszary miasta i starać się ograniczać do niezbędnego minimum korzystanie z aut, głównie osobowych. Musi być także ciągle rozbudowywana miejska zieleń - najlepszy filtr dla powietrza. Prudnik położony jest w dolinie i w związku z tym wymiana powietrza zachodzi bardzo powoli.
Porosty mogą być także wskaźnikami czystości wody, tempa cofania się lodowców, stanu zdrowotnego lasów i torfowisk, ludzi na danym terenie, zanieczyszczeń radioaktywnych i metalami ciężkimi. Oprócz zanieczyszczeń atmosferycznych do ginięcia porostów przyczyniają się: zręby zupełne w lasach, wycinanie starych drzew, zmiany stosunków wodnych, urbanizacja, motoryzacja, niekontrolowana i masowa turystyka.
Literatura: Anna Krzywdzińska-Gil "Porosty" - "Poznajemy Las", nr 3\2011; Anna Krzywdzińska-Gil "Bioindykacja i wybrane gatunki nadrzewne porostów" - "Poznajemy Las", nr 6/2011; Kamila Musiatowicz "Coraz mniejsza różnorodność gatunkowa porostów" - "Przyroda Polska", nr 2/2011; dr Janina Zielińska "Porosty"; spostrzeżenia i obserwacje własne.Polecamy teksty na podobny temat
Kategoria: Ochrona środowiska
Powrót do wyboru artykułu +
Komentarze
